Odra ma obecnie długość 854 km i przepływa przez trzy kraje: Czechy, Polskę (742 km) i Niemcy – co czyni ją jedną z ważniejszych rzek w Europie Środkowej. Głogów położony jest w środkowym biegu tej rzeki (390-403 km).
Brzegi Odry były zamieszkiwane od pradawnych czasów. W okolicach dzisiejszego Głogowa pierwsze zorganizowane grupy ludności pojawiły się w schyłkowym paleolicie. Chociaż komunikacja i wymiana towarowa z wykorzystaniem rzeki była prowadzona już w zamierzchłych czasach, to dopiero w średniowieczu pojawiły się perspektywy rozwojowe, zwłaszcza wynikłe z rozwoju miast, które stwarzały szersze możliwości dla transportu odrzańskiego.
Korzystne położenie geograficzne – w sąsiedztwie urodzajnych gleb i bezpośrednio rzeki – sprzyjało rozwojowi osadnictwa oraz tworzyło dobre warunki obronne dla Głogowa. Wymienione w źródle z połowy IX w., plemię Dziadoszan posiadało 20 grodów, z których jeden zlokalizowany był w pobliżu ówczesnego ujścia Baryczy do Odry. Nieopodal istniała przeprawa przez Odrę, gdzie krzyżowały się szlaki handlowe. Po wchłonięciu terytorium Dziadoszan przez państwo Mieszka I na obecnym Ostrowie Tumskim wybudowany został ok. 985-990 r. nowy gród. W monarchii piastowskiej pełnił on funkcje administracyjno-obronne dla tej części Śląska. Odra, jako naturalna przeszkoda, stanowiła doskonałą linię obrony w granicznym pasie monarchii piastowskiej. Warownia miała za zadanie ochraniać także rozwijający się nad Odrą handel. Powstałe wówczas nad rzeką osady targowe wpłynęły na rozwój całe okolicy oraz na uzyskanie przez Głogów praw miejskich w 1253 r., co stworzyło warunki dla rozwoju rzemiosła i handlu. Będące stolicą księstwa, otoczone murami, miasto na lewym brzegu rzeki stało się także atrakcyjne dla instytucji kościelnych, kupców i rzemieślników.
W średniowieczu, jak i później, koszt transportu wodą był kilkakrotnie niższy od lądowego, jednak spław był trudnym przedsięwzięciem – Odra była rzeką krętą, o licznych przeszkodach naturalnych i o częstej zmienności stanów wody. Na rzece budowano więc liczne tamy i jazy, spiętrzające wodę, także w celu napędzania kół wodnych młynów. Takie znajdowały się także w Głogowie. W XIV i XV w. królowie czescy nakazywali usuwanie wszelkich przeszkód między Brzegiem a Krosnem w celu zapewnienia rzece drożności toru wodnego, ale ich zarządzenia nie miały istotnych następstw.
Odrzańscy żeglarze byli zrzeszeni w gildie, istniejące w szeregu miast, a te dysponowały również jednostkami pływającymi – król Władysław Jagiellończyk, potwierdzając w 1511 r. Głogowowi jego przywileje, przyznał mu jednocześnie prawo do posiadania na Odrze trzech statków.
Pod koniec XVI w. na rozwój Głogowa negatywnie wpłynęło samoczynne przemieszczenie się koryta Odry na północne obrzeże miasta (obecna Stara Odra). Handel i rzemiosła pozostały nadal kołem zamachowym rozwoju Głogowa – do czasu wojny trzydziestoletniej (1618-1648), która doprowadziła miasto nieomal do ruiny. Fatalna w skutkach dla jego rozwoju okazała się decyzja panujących Habsburgów z 1630 r. o utworzeniu na terenie Głogowa twierdzy. Generalnie w tamtym stuleciu transport Odrą nabrał większego znaczenia po wybudowaniu w 1668 r. kanału łączącego tę rzekę z Łabą, co zapewniło Śląskowi połączenie wodne z Berlinem i Hamburgiem.
W XVIII w., w wyniku I wojny śląskiej (1740-1742), prawie cały Śląsk znalazł się w granicach Prus. Wykorzystanie odrzańskiej żeglugi nabrało wtedy nowego znaczenia, gdyż Odra stała się praktycznie wewnętrzną rzeką jednego państwa. Zgodnie z decyzją króla Fryderyka II podjęte zostały prace związane z regulacją rzeki. W jej ramach, w 1748 r. dokonano przekopu, którym skierowano nurt odrzański z powrotem na teren Głogowa. Przedsięwzięcie to miało na celu zmianę niekorzystnych warunków obronnych twierdzy i pobudzenie handlu. Następnie został utworzony miejski Port Kolegiacki (Domhafen), w związku z czym wybudowano też bezpośrednio w nurcie Odry, istniejący do dziś, wał holowniczy.
Przełomowe znaczenie dla żeglugi odrzańskiej i funkcjonowania portów miała planowa regulacja rzeki w XIX w. W II połowie stulecia, przy użyciu nowoczesnych metod, osiągnięto rezultaty, które sprostały rewolucyjnym przemianom w technice budowy i napędu jednostek pływających – w roku 1856 na Odrze pojawił się pierwszy parowy holownik. Kończył się czas statków niesionych w dół rzeki z prądem wody.
W 1844 r. przepłynęło przez Głogów około 6 tys. jednostek transportowych. Po połowie XIX w. wybudowany został państwowy Port Zimowy (Winterhafen), który odtąd obsługiwał większość przeładunków. Po likwidacji twierdzy w 1902 r., wraz z intensywną działalnością budowlaną i ogólnym rozwojem miasta, nastąpiło ożywienie handlu. Dotyczyło to m.in. branży zbożowej (Głogów posiadał giełdę zbożową). Odprawianie ładunków w kierunku Berlina, Hamburga i Szczecina odbywało się w Porcie Zimowym (przeładunki wynosiły łącznie średnio ok. 100 tys. ton rocznie). Po 1910 r. port przeszedł pod zarząd miasta, a w okresie międzywojennym został zmodernizowany. Port Kolegiacki miał ograniczone możliwości przeładunkowe (decydujący był brak bocznicy kolejowej), dlatego od lat 20. planowano jego rozbudowę. W okresie II wojny światowej zrealizowano na rzece budowę zatoki – a Firma Beuchelt wybudowała przy niej niewielką stocznię z pochylniami, w której – w latach 1941-44 – produkowano, z wykorzystaniem pracy jeńców i robotników przymusowych, barki desantowe i łodzie saperskie.
Ważną inwestycją było powstanie w 1890 r. stoczni remontowej w Żarkowie. Z czasem jej działalność rozwinęła się. Produkowała głównie barki rzeczne oraz holowniki. Przy stoczni znalazło się również nabrzeże dla ciężkich towarów oraz nabrzeże cukrowni.
Inny rozdział powiązania miasta z Odrą stanowiła infrastruktura rekreacyjna i sportowa. Zlokalizowana była głównie nad zatoką (obecna Zatoka Neptuna), powstałą w wyniku inwestycji (1931-33), które celem było wyprostowanie nurtu Odry. Jej początki sięgają ostatniej ćwierci XIX w. – istniał tam od wówczas „rzeczny zakład kąpielowy” z restauracją ogródkową – późniejszą „Oderterasse”. Stała się ona istnym magnesem przyciągającym mieszkańców. Po przebudowie (od 1934 r.) na trzech tarasach i we wnętrzu lokalu znajdowało się do 1500 miejsc dla klientów! W sąsiedztwie restauracji znalazła się także nowa stanica wodna klubu wioślarskiego „Neptun” (zał. w 1883 r.), wybudowana w 1908 r. na miejscu bastionu Michała, z wykorzystaniem jego przyziemia. Z kolei pobliski tradytor kolejowy zaadaptowany został na siedzibę klubu żeglarskiego, a w zatoczce obok urządzona została przystań.
W walkach o Festung Glogau, na przedwiośniu 1945 r., zarówno infrastruktura gospodarcza, jak i rekreacyjna, związane z Odrą, uległy, tak jak samo miasto, prawie całkowitemu zniszczeniu. Jednak już w 1946 r. produkcja w stoczni została przywrócona. Zanim w 1957 r. stała się ona Fabryką Maszyn Budowlanych „Famaba”, dawała zatrudnienie licznym mieszkańcom miasta. W międzyczasie odżyła żegluga na Odrze – przepływające pociągi holownicze stały się znów nieodłącznym elementem pejzażu Głogowa – do czasu jej upadku, który nastąpił po 1980 r. Także nadodrzańskie miasta nie korzystały z możliwości, jakie stwarzało sąsiedztwo rzeki. Tak było i w Głogowie, który wraz z rozwojem przemysłu miedziowego notował szybki wzrost demograficzny i gospodarczy. Dopiero po 2000 r. dostrzeżono ponownie szansę wykorzystania rzeki dla turystyki i rekreacji, a także promocji jej walorów przyrodniczych. Znakiem czasu stało się budowanie przystani i rejsy wycieczkowe po Odrze. W 2016 r. oddano do użytku głogowską Marinę. Rozrosła się ona w kompleks obiektów, przyciągających licznych mieszkańców miasta i turystów. Kolejnymi inwestycjami nadodrzańskimi stały się: Bulwar Nadodrzański oraz rewitalizacja dawniejszej restauracji „Neptun” – ta ostatnia z przeznaczeniem na centrum rekreacji i edukacji przyrodniczej i ważny przystanek na turystycznym szlaku Odry. Działania prowadzone przez lokalny samorząd sprzyjają powstawaniu w Głogowie nowych przestrzeni miejskich, jako miejsc aktywności i rekreacji, powiązanych szczególnie z Odrą. Przywraca to systematycznie rzekę miastu i w nawiązaniu do świetności dawnej infrastruktury odrzańskiej – symbolicznie łączy wielowiekową historię Głogowa ze współczesnością.
Opracowanie:Dariusz Jarosz i Antoni Bok
